A Paschal Homily by Professor Christos Yannaras

"Let him damn me a hundred, a thousand times, it is enough that he exists."

This sentence, placed in the mouth of a character in a theatrical work by Jean-Paul Sartre, is a mark and a measure (I dare to believe) of a revelatory metaphysical hunger.

Does he exist? The question lingers (and will always linger) unanswered. "If I must say whether or not God exists, I am closer to His truth when saying that He does not exist, since God is something entirely different from that which I recognize as existence." A confession of great boldness from Maximus the Confessor.

If God were a given in Newtonian physics, there would not have been any rational human person. And this for the same reason that an infant will never enter the world of language and symbols, the human world, if its mother holds it day and night in her arms and gives it her breast. We are ushered into language and understanding because within the context of the care of the infant the mother is both the joy of presence and the pain of absence - because the need for food is a desire for relation. A God who gives himself as a matter of necessity would abolish the presuppositions for the transformation of need into demand, of desire into language and symbols, into reason and rationality.

Humans are rational because their being is erotic [by “erotic” Professor Yannaras means the love that takes us outside ourselves] and it is erotic because God is absence. But absence means vital lack, painful thirst, and distressing darkness. "I walk in your night," continues Sartre's character. "Give me your hand, tell me, you are the darkness, right? The night - harrowing, complete absence. You are the one present in the all-embracing absence, the one we hear when everything falls silent, the one we see when nothing is visible. Immemorial night, great night that precedes all that there is…"

This Absence humanizes us but we experience it as night and cannot bear it. The reasons for this are difficult to discern. In any case it is clear that instead of Absence we would rather have tangible fetishes, irrefutable evidence of existence and presence. We want to be in possession of certainties, private proofs, and from proofs to derive power. We are interested in ourselves only, God is simply an 'accessory' of our ego. We need Him so that He may lend us self-confidence, authority, social status; so that He may ease our difficulties in life, and be the psychological antidote to our phobias and panics; and finally so that He may 'save' us and guarantee our existence even after death, so that our ego will exist eternally, without end.

But consider now how the 'atheist' Sartre overturns our egocentric (supposedly 'religious') soteriology. "Let him damn me a hundred, a thousand times, it is enough that he exists." The 'atheist', in an unexpected leap, reaches the heights of erotic selflessness. If he exists, that's enough for me, even if I am damned. My foremost desire is Him. If He exists, everything has meaning: my existence and my damnation, the good and the bad, justice and injustice, the world and history. If He exists, everything begins from love and aims at love, everything is related to Him, everything is judged in accordance with the degree to which His manic love for His creatures is reciprocated.

Existence has meaning when life becomes relation - relation is not something that can be destroyed by death. If "even the hairs of your head are all numbered" (Luke 12:7, Matthew 10:30), if there is a Love which composes the miracle of the world, if the wisdom and beauty of creatures call forth in the fullness of relation, then the thirst of the human person has a vital purpose and his hope is realistic. We thirst for life - that is, to be related to Him, not to survive forever as an individual unit, not the hell of the endless loneliness of the ego.

With the brain nothing is explained, countless 'why's' remain unanswered. Why should death cut little children down, why the biological insanity of cancer, why injustice, and why do the unscrupulous come out victorious? Relentless, unbearable questions, without end, show up the human journey as a wild absurdity. And the 'answers' formulated by ideologically driven religions (the 'scientific' apologetics of their governing institutions) crudely offend against the intelligence and dignity of humanity. The blame, they say, lies with the 'freedom' of the human being, not that individual 'freedom' of ours which is ensnared by genetic and socio-historical factors, but rather some dilemma of choice symbolically figured in the 'first' human being (was he a cave man? an ancestor of homo sapiens?) and as a result of his actions we are now faced with the absurdity and horror of human existence.

If we want to get serious, answers might be forthcoming after the leap recommended by Sartre - the leap involved in renouncing egocentric soteriology. In the enthralling pictorial language of so-called 'Byzantine' iconography, by which means was expressed that ecclesiastical experience that is impervious to the uses of power, Christ crucified on the cross is the reality of the Resurrection. This is because death is "trampled upon" only "by means of death", only with the leap towards the height of erotic selflessness.

The 'gospel' of the church is not announced with the language of Apologetics, the language of ideology. It is proclaimed only with the language of the Feast, the language of color and music, of poetry and drama - a language that can be accessed only from within the battle of ascetic self-renunciation.

Christos Yannaras (translated by Nick Trakakis). Dr Nick Trakakis is a senior lecturer in Philosophy at the Australian Catholic University.  http://modeoflife.org/logic-begins-with-eros/  

Xylouris, Mitsias - I zoi en tafo (complete, 1977)

THE DENIAL OF PETER by Tasos Leivaditis

I don’t know if it happened or whether it happened in the way told by the evangelist—at any rate I was frightened, my tunic you might say was empty, so much had I lost myself in fear.  Three times I denied God.  And when the cock crowed I leant against the wall and cried. ‘Lord we are human,’ I whispered.  And then I realized I had been forgiven.  The Lord, as He was departing, left with me on earth

        The first memory of His infinite mercy.

ΣΧΟΛΙΟ ΣΤΟ ΑΣΜΑ ΑΣΜΑΤΩΝ Χρήστου Γιανναρᾶ

 Υἱοὶ μητρός μου ἐμαχέσαντο ἐν ἐμοί.

Ο ΕΡΩΤΑΣ δὲν ἔχει λογικὴ - μὲ ποιά λογικὴ προσεύχεται ὁ ἅγιος γιὰ τὰ ἑρπετὰ καὶ τοὺς δαίμονες; Λογικὴ ἔχει ἡ θρησκεία θωρακισμένη μὲ τὴν πανοπλία τοῦ νόμου. Λογικὴ καὶ νόμος τὰ ὅπλα τῆς θρησκείας, ὅπλα θωράκισης τοῦ ἐγώ.

Θρησκεία: οἱ ἀτομικὲς μεταφυσικὲς πεποιθήσεις. Ἡ ἀτομικὴ ἠθική. Ἡ ἀτομικὴ προσπάθεια γιὰ τὸν ἐξευμενισμὸ τοῦ θείου. Οἱ πεποιθήσεις λογικὰ ὀρθὲς γιὰ νὰ προσπορίζουν βεβαιότητα. Ἡ ἠθικὴ συμπεριφορὰ κατοχυρωμένη ἀπὸ τὸν νόμο γιὰ νὰ ἐξασφαλίζει ὑπόληψη καὶ κύρος. Ἡ λατρεία πληθωρικὰ συναισθηματική, ἐφαλτήριο ψυχολογικῆς εὐεξίας.

Ὁ ἔρωτας ἀρχίζει ἐκεῖ ποὺ τελειώνουν τέτοιες θωρακίσεις τοῦ ἐγώ. Ὅταν ὁ Ἄλλος ἐνδιαφέρει περισσότερο κι ἀπὸ τὴν ἴδια μας τὴν ἐπιβίωση. Περισσότερο κι ἀπὸ τὴν ὅποια δικαίωση, τὴν ἐφήμερη ἢ αἰώνια ἐξασφάλιση. Ἑτοιμότητα ἀποδοχῆς καὶ τῆς αἰώνιας ἀκόμα καταδίκης γιὰ χάρη τοῦ ἀγαπημένου ἢ τῶν ἀγαπημένων: εἶναι τὸ σημεῖο ἀναγνώρισης τοῦ ἔρωτα, δηλαδὴ τῆς Ἐκκλησίας.Ηὐχόμην αὐτὸς ἐγὼ ἀνάθεμα εἶναι ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ ὑπὲρ τῶν ἀδελφῶν μου, τῶν συγγενῶν μου κατὰ σάρκα, οἵτινές εἰσιν Ἰσραηλῖται (Ρωμ. 9,3).

Στὸ εὐαγγέλιο τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἐρωτικὸς ἄνθρωπος σαρκώνει τὸν τρόπο τῆς ζωῆς καὶ ὁ θρησκευτικὸς ἄνθρωπος τὸν τρόπο τοῦ θανάτου. Ἀποκαλυπτικὴ εἰκόνα τῆς διαστολῆς: ἡ ἀντιπαράθεση τῆς πόρνης ποὺ πλένει μὲ μύρα τὰ πόδια τοῦ Χριστοῦ, καὶ τοῦ θρησκευτικοῦ περίγυρου ποὺ διαμαρτύρεται γιὰ τὴν ἀπώλεια τοῦ μύρου (Ματθ. 26,6-14- Μάρκ. 14,3-9-Λουκ. 7,36-50). Ἔρως καὶ θάνατος σὲ ὑποδειγματικὴ ἀναμέτρηση.

Ἡ μετάνοια τῆς πόρνης - πράξη ἀπροσχημάτιστα ἐρωτική: Ἀγοράζει τὸ πολυτιμότερο μύρο, δίχως φειδὼ καὶ μέτρο. Χύνει σπάταλα τὸ μύρο καὶ κρουνοὺς δακρύων, γιὰ νὰ πλύνει τὰ πόδια τοῦ Χριστοῦ. Λύνει ποτάμι τὰ μαλλιά της γιὰ νὰ τὰ σφουγγίσει. Τέτοια παραφορὰ ἀπροκάλυπτου ἔρωτα, κι ὁ θρησκευτικὸς περίγυρος τυφλός, ἄσχετος: μετράει τὴν πράξη μὲ τὸ μέτρο τῆς ἠθικῆς ἀποτελεσματικότητας. Εἰς τί ἡ ἀπώλεια αὕτη τοῦ μύρου γέγονεν; ἠδύνατο γὰρ τοῦτο τὸ μῦρον πραθῆναι ἐπάνω τριακοσίων δηναρίων καὶ δοθῆναι τοῖς πτωχοῖς. Ἡ πόρνη ἀγαπάει σπάταλα καὶ ἀπερίσκεπτα, δίχως νόμο καὶ λογική. Ὁ θρησκευτικὸς περίγυρος μετράει τὴ λογικὴ σκοπιμότητα τῆς πράξης καὶ τὸ ποσοστὸ τῆς ἠθικῆς ὠφελιμότητας.

Τὸν θρησκευτικὸ περίγυρο -τὸν ἄνθρωπο τοῦ νόμου- δὲν τὸν ἐνδιαφέρουν οἱ φτωχοί. Τὸν ἐνδιαφέρει ἡ πράξη τῆς ἐλεημοσύνης, μετρητὴ σὰν ἀτομικὴ ἀξιομισθία, εἴσπραξη κέρδους ἀπὸ τὸν Θεῖο Ἀνταποδότη. Ἴσως μόνο σὰν ἀνταποδότη νὰ χρειάζεται τὸν Θεό, μόνο γιᾲ τὴν ἀτομική του δικαίωση. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ἡ παραφορὰ τῆς ἀγάπης τοῦ εἶναι ἀδιανόητη, ἔτσι ποὺ ξεφύγει ἀπὸ τὴ λογικὴ τῆς συναλλαγῆς.

Ἡ πόρνη δὲν ζητάει τίποτα. Δὲν προσφέρει μετάνοια γιὰ νὰ εἰσπράξει δικαίωση. Δὲν ἀποβλέπει στὴ συναλλαγή. Οὔτε σπεύδει σὲ ὑποσχέσεις συμμόρφωσης μὲ τὸν νόμο. Μόνο προσφέρει. Αὐτὸ ποὺ ἔχει καὶ αὐτὸ ποὺ εἶναι. Ὃ ἔσχεν αὕτη ἐποίησε (Μάρκ. 14,8). Τολμηρά, δίχως φόβο μήπως ἐκτεθεῖ ἢ μήπως ἐκθέσει. Μὲ τὴν παραφορὰ τῆς ὁλοκληρωτικῆς αὐταπάρνησης. Ὅτι ἠγάπησε πολὺ (Λουκ. 7,47).

Ἡ σιωπὴ τῆς εὐαγγελικῆς πόρνης εἶναι ἡ κατάλυση τοῦ νόμου, ἡ ἀχρήστευση τῆς λογικῆς. Εἶναι ἡ σιωπὴ τοῦ ἔρωτα ποὺ μιλάει μόνο μὲ αὐτὸ ποὺ δίνει, δίχως νὰ νοιάζεται γιὰ τὸν ἀπόηχο τῆς ἀντιπαροχῆς. Ἡ ψυχή μας, ὅπως καὶ κάθε πόρνη, δὲ μπορεῖ νὰ ἐρωτευθεῖ ὅσο εἶναι σαγηνεμένη ἀπὸ ἐφήμερες ἀποσπασματικὲς ἱκανοποιήσεις - τὴ φλυαρία τῆς λογικῆς, τὴ σιγουριὰ τῆς ἀμοιβῆς ποὺ παρέχει ὁ νόμος. Ὁ ἔρωτας γεννιέται, ὅταν «ἐξαίφνης» γίνει φανερὴ στὸν ἄνθρωπο ἡ ματαιότητα τῆς πορνικῆς συναλλαγῆς. Ματαιότητα τῶν ἀξιομισθιῶν, τῶν ἀρετῶν μας, τοῦ καλοῦ μας ὀνόματος, θησαυρισμάτων ποὺ ἀποδείχνονται ἀνίκανα νὰ ἀναιρέσουν τὸν θάνατο. Ὁ ἔρωτας γεννιέται, ὅταν «ἐξαίφνης» ἀναλάμψει μοναδικὴ ἐλπίδα ζωῆς ὁ ἀνιστῶν τοὺς νεκρούς. Πρέπει νὰ διαβεῖς τὸν θάνατο γιὰ νὰ φτάσεις στὸν ἔρωτα.

Γιὰ τὸν θρησκευτικὸ περίγυρο -τὸν ἄνθρωπο τοῦ νόμου- ἡ λέξη ἔρωτας ἔχει μόνο τὸ νόημα τῆς παράβασης, τῆς ἀθέτησης ἐντολῶν. Κατάφαση στὸν ἔρωτα σημαίνει κατάφαση στὴν παρεκτροπή, στὴν παρανομία. Ὅλα μετρημένα μόνο μὲ τὴ λογικὴ τοῦ νόμου. Πότε ἐπιτρέπεται ὁ ἔρωτας, καὶ τί ἀκριβῶς ἐπιτρέπεται -ποιές οἱ ἀπαγορεύσεις πρὶν ἀπὸ τὸν γάμο καὶ μέσα στὸν γάμο καὶ ἔξω ἀπὸ τὸν γάμο. Ἄγχος καὶ βασανισμὸς τῶν θρησκευτικῶν ἀνθρώπων σὲ ὅλα τὰ γεωγραφικὰ μήκη καὶ πλάτη. Λογικὴ τοῦ ἐγώ, ἀσύμπτωτη μὲ τὴν ἀλήθεια τοῦ ἔρωτα: Ὅταν ὅλα ἐπιτρέπονται, δὲν θυσιάζεις τίποτα, δὲν διακινδυνεύεις τίποτα, ἄρα ἀποκλείεται νὰ ἐρωτευθεῖς. Ἂν μείνεις πιστὸς στὴν ἀπαγόρευση, πάλι τὸ ἐγὼ δὲν ραγίζει, ἡ θωράκισή του δὲν συντρίβεται, ἄρα εἶσαι καὶ πάλι ἀποκλεισμένος ἀπὸ τὸν ἔρωτα.

Πτώσεις καὶ συντριμμοί, ταπεινώσεις καὶ ἀθλιότητα, ἄμετρο ἀπελπισμοί. Γιὰ νὰ φτάσει ὁ ἄνθρωπος στὸν φωτισμὸ τῆς διάκρισης τοῦ πραγματικοῦ ἀπὸ τὸ φαντασιῶδες. Νὰ κερδίσει τὴν ἀθωότητα τῶν ὡρίμων, ποὺ ἐπιτρέπει τὴ θέαση τῶν μή-ὁρωμένων.

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι ένα από τα κορυφαία ποιητικά συνθέματα του εθνικού ποιητή Διονύσιου Σολωμού

1.
Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·
Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι’ η μάνα το ζηλεύει.
Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει·
Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει:
«Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τί σ’ έχω γω στο χέρι;
Οπού συ μούγινες βαρύ κι’ ο Αγαρηνός το ξέρει.»

2.
Το Μεσολόγγι έπεσε την άνοιξη· ο ποιητής παρασταίνει την Φύση, εις τη στιγμή που είναι ωραιότερη, ως μία δύναμη, η οποία, με όλα τ’ άλλα και υλικά και ηθικά ενάντια, προσπαθεί να δειλιάση τους πολιορκημένους· ιδού οι Στοχασμοί του ποιητή:

Η ζωή που ανασταίνεται με όλες της τες χαρές, αναβρύζοντας ολούθε, νέα, λαχταριστή, περιχυνόμενη εις όλα τα όντα· η ζωή ακέραιη, απ’ όλα της φύσης τα μέρη, θέλει να καταβάλη την ανθρώπινη ψυχή· θάλασσα, γη, ουρανός, συγχωνευμένα, επιφάνεια και βάθος συγχωνευμένα, τα οποία πάλι πολιορκούν την ανθρώπινη φύση στην επιφάνεια και εις το βάθος της.
Η ωραιότης της φύσης, που τους περιτριγυρίζει, αυξαίνει εις τους εχθρούς την ανυπομονησία να πάρουν τη χαριτωμένη γη, και εις τους πολιορκημένους τον πόνο ότι θα τη χάσουν.

Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε,
Κι’ όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε.

Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει,
Και μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι,
Κι’ ολόλευκο εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα κάλλη.
Και μες στης λίμνης τα νερά, όπ’ έφθασε μ’ ασπούδα,
Έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα,
Που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο·
Το σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ώρα γλυκιά κι’ εκείνο.
Μάγεμα η φύσις κι’ όνειρο στην ομορφιά και χάρη,
Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι·
Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει·
Όποιος πεθάνη σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.

Τρέμ’ η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της.


3.
Ενώ ακούεται το μαγευτικό τραγούδι της άνοιξης, οπού κινδυνεύει να ξυπνήση εις τους πολιορκημένους την αγάπη της ζωής τόσον, ώστε να ολιγοστέψη η αντρεία τους, ένας των Ελλήνων πολεμάρχων σαλπίζει κράζοντας τους άλλους εις συμβούλιο, και η σβημένη κλαγγή, οπού βγαίνει μέσ’ από το αδυνατισμένο στήθος του, φθάνοντας εις το εχθρικό στρατόπεδο παρακινεί έναν Αράπη να κάμη ό,τι περιγράφουν οι στίχοι 4-12.'

«Σάλπιγγα, κόψ’ του τραγουδιού τα μάγια με βία,
Γυναικός, γέροντος, παιδιού, μη κόψουν την αντρεία.»

Χαμένη, αλίμονον! κι’ οκνή τη σάλπιγγα γρικάει·
Αλλά πώς φθάνει στον εχθρό και κάθ’ ηχώ ξυπνάει;
Γέλιο στο σκόρπιο στράτευμα σφοδρό γεννοβολιέται,
Κι’ η περιπαίχτρα σάλπιγγα μεσουρανίς πετιέται·
Και με χαρούμενη πνοή το στήθος το χορτάτο,
Τ’ αράθυμο, το δυνατό, κι’ όλο ψυχές γιομάτο,
Βαρώντας γύρου ολόγυρα, ολόγυρα και πέρα,
Τον όμορφο τρικύμισε και ξάστερον αέρα·
Τέλος μακριά σέρνει λαλιά, σαν το πεσούμεν’ άστρο,
Τρανή λαλιά, τρόμου λαλιά, ρητή κατά το κάστρο.

4.
Μόλις έπαυσε το σάλπισμα ο Αράπης, μία μυριόφωνη βοή ακούεται εις το εχθρικό στρατόπεδο, και η βίγλα του κάστρου, αχνή σαν το χάρο, λέει των Ελλήνων: «Μπαίνει ο εχθρικός στόλος.» Το πυκνό δάσος έμεινε ακίνητο εις τα νερά, όπου η ελπίδα απάντεχε να ιδή τα φιλικά καράβια. Τότε ο εχθρός εξανανέωσε την κραυγή, και εις αυτήν αντιβόησαν οι νεόφθαστοι μέσ’ από τα καράβια. Μετά ταύτα μία ακατάπαυτη βροντή έκανε τον αέρα να τρέμη πολλή ώρα, και εις αυτή την τρικυμία

Η μαύρη γη σκιρτά ως χοχλό μες στο νερό που βράζει.

―Έως εκείνη τη στιγμή οι πολιορκημένοι είχαν υπομείνει πολλούς αγώνες με κάποιαν ελπίδα να φθάση ο φιλικός στόλος και να συντρίψη ίσως τον σιδερένιο κύκλο οπού τους περιζώνει· τώρα οπού έχασαν κάθε ελπίδα, και ο εχθρός τούς τάζει να τους χαρίση τη ζωή αν αλλαξοπιστήσουν, η υστερινή τους αντίσταση τους αποδείχνει Μάρτυρες.

5.
. . . . . . . . . . . Στην πεισμωμένη μάχη
Σφόδρα σκιρτούν μακριά πολύ τα πέλαγα κι’ οι βράχοι,
Και τα γλυκοχαράματα, και μες στα μεσημέρια,
Κι’ όταν θολώσουν τα νερά, κι’ όταν εβγούν τ’ αστέρια.
Φοβούνται γύρου τα νησιά, παρακαλούν και κλαίνε,
Κι’ οι ξένοι ναύκληροι μακριά πικραίνονται και λένε:
«Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, σπαθί Τουρκιάς μολύβι,
Πέλαγο μέγα βράζ’ ο εχθρός προς το φτωχό καλύβι.»

6.
Ένας πολέμαρχος ξάφνου απομακραίνεται από τον κύκλο, όπου είναι συναγμένοι εις συμβούλιο για το γιουρούσι, γιατί τον επλάκωσε η ενθύμηση, τρομερή εις εκείνη την ώρα της άκρας δυστυχίας, ότι εις εκείνο το ίδιο μέρος, εις τες λαμπρές ημέρες της νίκης, είχε πέσει κοπιασμένος από τον πολεμικό αγώνα, και αυτού επρωτάκουσε, από τα χείλη της αγαπημένης του, τον αντίλαλο της δόξας του, οποία έως τότε είχε μείνει άγνωστη εις την απλή και ταπεινή ψυχή του.

Μακριά απ’ όπ’ ήτα’ αντίστροφος κι’ ακίνητος εστήθη·
Μόνε σφοδρά βροντοκοπούν τ’ αρματωμένα στήθη·
«Εκεί ’ρθε το χρυσότερο από τα ονείρατά μου·
Με τ’ άρματ’ όλα βρόντησα τυφλός του κόπου χάμου.
Φωνή ’πε ―Ο δρόμος σου γλυκός και μοσχοβολισμένος·
Στην κεφαλή σου κρέμεται, ο ήλιος μαγεμένος·
Παλληκαρά και μορφονιέ, γεια σου, Καλέ, χαρά σου!
Άκου! νησιά, στεριές της γης, εμάθαν τ’ όνομά σου.―
Τούτος, αχ! πού ’ν’ ο δοξαστός κι’ η θεϊκιά θωριά του;
Η αγκάλη μ’ έτρεμ’ ανοιχτή κατά τα γόνατά του.
Έριξε χάμου τα χαρτιά με τς είδησες του κόσμου
Η κορασιά τρεμάμενη . . . . . . . . . . . . . . . . .
Χαρά τής έσβηε τη φωνή πούν’ τώρα αποσβημένη·
Άμε, χρυσ’ όνειρο, και συ με τη σαβανωμένη.
Εδώ ’ναι χρεία να κατεβώ, να σφίξω το σπαθί μου,
Πριν όλοι χάσουν τη ζωή, κι’ εγ’ όλη την πνοή μου·
Τα λίγα απομεινάρια της πείνας και τς αντρείας,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Γκόλφι να τάχω στο πλευρό και να τα βγάλω πέρα,
Που μ’ έκραξαν μ’ απαντοχή, φίλο, αδελφό, πατέρα·
Δρόμ’ αστραφτά να σχίσω τους σ’ εχθρούς καλά θρεμμένους,
Σ’ εχθρούς πολλούς, πολλ’ άξιους, πολλά φαρμακωμένους·
Να μείνης, χώμα πατρικό, για μισητό ποδάρι·
Η μαύρη πέτρα σου χρυσή και το ξερό χορτάρι.»

«Θύρες ανοίξτ’ ολόχρυσες για την γλυκιάν ελπίδα.»

7.
Κρυφή χαρά ’στραψε σ’ εσέ· κάτι καλό ’χει ο νους σου·
Πες, να το ξεμυστηρευτής θες τ’ αδελφοποιτού σου;
Ψυχή μεγάλη και γλυκιά, μετά χαράς σ’ το λέω:
Θαυμάζω τες γυναίκες μας και στ’ όνομά τους μνέω.

Εφοβήθηκα κάποτε μη δειλιάσουν και τες επαρατήρησα αδιάκοπα,

Για η δύναμη δεν είν’ σ’ αυτές ίσια με τ’ άλλα δώρα.

Απόψε, ενώ είχαν τα παράθυρα ανοιχτά για τη δροσιά, μία απ’ αυτές, η νεώτερη, επήγε να τα κλείση, αλλά μία άλλη της είπε: «Όχι, παιδί μου· άφησε νάμπη η μυρωδιά από τα φαγητά· είναι χρεία να συνηθίσουμε·

Μεγάλο πράμα η υπομονή! . . . . . . . . . . . . . . .
Αχ! μας την έπεμψε ο Θεός· κλει θησαυρούς κι’ εκείνη.

Εμείς πρέπει να έχουμε υπομονή, αν και έρχονταν οι μυρωδιές.

Απ’ όσα δίν’ η θάλασσα, απ’ όσ’ η γη, ο αέρας.»

Κι’ έτσι λέγοντας εματάνοιξε το παράθυρο, και η πολλή μυρωδιά των αρωμάτων εχυνότουν μέσα κι’ εγιόμισε το δωμάτιο. Και η πρώτη είπε: «Και το αεράκι μάς πολεμάει.» ―Μία άλλη έστεκε σιμά εις το ετοιμοθάνατο παιδί της,

Κι’ άφ’σε το χέρι του παιδιού κι’ εσώπασε λιγάκι,
Και ξάφνου της εφάνηκε στο στόμα το βαμπάκι.

Και άλλη είπε χαμογελώντας, να διηγηθή καθεμία τ’ όνειρό της,

Κι’ όλες εφώναξαν μαζί κι’ είπαν πως είδαν ένα.
Κι’ ό,τι αποφάσισαν μαζί να πουν τα ονείρατά τους,
Είπα να ιδώ τη γνώμη τους στην υπνοφαντασιά τους.

Και μία είπε: «Μου εφαίνοτουν ότι όλοι εμείς, άντρες και γυναίκες, παιδιά και γέροι, ήμαστε ποτάμια, ποια μικρά, ποια μεγάλα, κι’ ετρέχαμε ανάμεσα εις τόπους φωτεινούς, εις τόπους σκοτεινούς, σε λαγκάδια, σε γκρεμούς, απάνου κάτου, κι’ έπειτα εφθάναμε μαζί στη θάλασσα με πολλή ορμή,

Και μες στη θάλασσα γλυκά βαστούσαν τα νερά μας.»

Και μία δεύτερη είπε:

«Εγώ ’δα δάφνες.―Κι εγώ φως· . . . . . .
―Κι’ εγώ σ’ φωτιά μιαν όμορφη π’ αστράφταν τα μαλλιά της.»

Και αφού όλες εδιηγήθηκαν τα ονείρατά τους, εκείνη πούχε το παιδί ετοιμοθάνατο είπε: «Ιδές, και εις τα ονείρατα ομογνωμούμε, καθώς εις τη θέληση και εις όλα τ’ άλλα έργα.» Και όλες οι άλλες εσυμφώνησαν κι’ ετριγύρισαν με αγάπη το παιδί της πούχε ξεψυχήσει.

Ιδού, αυτές οι γυναίκες φέρνονται θαυμαστά· αυτές είναι μεγαλόψυχες, και λένε ότι μαθαίνουν από μας· δε δειλιάζουν, μολονότι τους επάρθηκε η ελπίδα που είχαν να γεννήσουν τέκνα για τη δόξα και για την ευτυχία. Εμείς λοιπόν μπορούμε να μάθουμε απ’ αυτές και να τες λατρεύουμε έως την ύστερην ώρα. ―Πες μου και συ τώρα γιατί εχθές, ύστερ’ από το συμβούλιο, ενώ εστεκόμαστε σιωπηλοί, απομακρύνθηκες ταραγμένος·

Να μου το πης να τόχω γω γκολφισταυρό στον άδη.

Εχαμογέλασε πικρά κι’ ολούθενε κοιτάζει·
Κι’ ανεί πολύ τα βλέφαρα τα δάκρυα να βαστάξουν.

8.
Παρασταίνεται ο Ιμπραΐμ Πασάς συλλογιζόμενος τη σημαντικότητα της γης, την οποία θέλει να κυριέψη, και τον πόνο και την εντροπή του αν δεν το κατορθώση.

Καθώς εκεί στην Αραπιά . . . . . . . . . . . .
Χύνεται ανάερα το σκυλί της δίψας λυσσιασμένο.

Μες στην ψυχή την αγρικά σα σπίθα στη φωτιά της.

Και συχνά τούπ’ η αράθυμη και τρίσβαθη ψυχή του:

«Κάμποι, βουνά καρπόφορα, και λίμνη ωραία και πλούσια.»

«Σ’ τουφέκι αλλάξαν και σπαθί το δίχτυ και τ’ αγκίστρι.»

«Μάνα καλή παλληκαριών, και κάμε τη δική σου.»

«Αιώνια ήθελ’ ήτανε ο πόνος κι’ η ντροπή μου.»

9.
Ετούτ’ είν’ ύστερη νυχτιά· όλα τ’ αστέρια βγάνει·
Ολονυχτίς ανέβαινε η δέηση, το λιβάνι.

Ο Αράπης, τραβηγμένος από τη μυρωδιά που εσκορπούσε το θυμίαμα, περίεργος και ανυπόμονος, με βιαστικά πατήματα πλησιάζει εις το τείχος,

Και απάνου, ανάγκη φοβερή! σκυλί δεν του ’λυχτάει.

Και ακροάζεται· αλλά τη νυχτική γαλήνη δεν αντίσκοβε μήτε φωνή, μήτε κλάψα, μήτε αναστεναγμός· ήθελε πης ότι είχε παύσει η ζωή· οι ήρωες είναι ενωμένοι και, μέσα τους, λόγια λένε

Για την αιωνιότητα, που μόλις τα χωράει·
Στα μάτια και στο πρόσωπο φαίνοντ’ οι στοχασμοί τους·
Τους λέει μεγάλα και πολλά η τρίσβαθη ψυχή τους.
Αγάπη κι’ έρωτας καλού τα σπλάχνα τους τινάζουν·
Τα σπλάχνα τους κι’ η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν·
Γλυκιά κι’ ελεύθερ’ η ψυχή σα νάτανε βγαλμένη,
Κι’ υψώναν με χαμόγελο την όψη τη φθαρμένη.

10.
Αφού έκαψαν τα κρεβάτια, οι γυναίκες παρακαλούν τους άντρες να τες αφήσουν να κάμουνε αντάμα, εις το σπήλαιο, την υστερινή δέηση. Μι’ απ’ αυτές, η γεροντότερη, μιλεί για τες άλλες: «Άκουσε, παιδί μου, και τούτο από το στόμα μου,

Πούμ’ όλη κάτου από τη γη κι’ ένα μπουτσούνι απ’ έξω.
Ορκίζουν σε στη στάχτ’ αυτή . . . . . . . . . . . . . . . . .
Και στα κρεβάτια τ’ άτυχα με το σεμνό στεφάνι·
Ν’ αφήστε σάς παρακαλούν να τρέξουμε σ’ εκείνο,
Να κάμουμ’ άμα το στερνό χαιρετισμό και θρήνο.»

Κι’ επειδή εκείνος αργούσε ολίγο να δώση την απόκριση,

Όλες στη γη τα γόνατα εχτύπησαν ομπρός του,
Κι’ εβάστααν όλες κατ’ αυτόν τη χούφτα σηκωμένη,
Και με πικρό χαμόγελο την όψη τη φθαρμένη,
Σα νάθελ’ έσπλαχνα ο Θεός βρέξη ψωμί σ’ εκείνες.

11.
Οι γυναίκες, εις τες οποίες έως τότε είχε φανή όμοια μεγαλοψυχία με τους άντρες, όταν δέονται και αυτές, δειλιάζουν λιγάκι και κλαίνε· όθεν προχωρεί η Πράξη· διότι όλα τα φερσίματα των γυναικών αντιχτυπούν εις την καρδιά των πολεμιστάδων, και αυτή είναι η υστερινή εξωτερική δύναμη που τους καταπολεμάει, από την οποίαν, ως απ’ όλες τες άλλες, αυτοί βγαίνουν ελεύθεροι.

12.
Είναι προσωποποιημένη η Πατρίδα, η Μεγάλη Μητέρα, θεάνθρωπη, ώστε να αισθάνεται όλα τα παθήματα, και καθαρίζοντάς τα εις τη μεγάλη ψυχή της να αναπνέη την Παράδεισο·

Πολλές πληγές κι’ εγλύκαναν γιατ’ έσταξ’ αγιομύρος.

Μένει άγρυπνη μέρα και νύχτα, καρτερώντας το τέλος του αγώνος· δεν τα φοβάται τα παιδιά της μη δειλιάσουν· εις τα μάτια της είναι φανερά τα πλέον απόκρυφα της ψυχής τους·

Στου τέκνου σύρριζα το νου, Θεού της μάνας μάτι·
Λόγο, έργο, νόημα . . . . . . . . . . . . . . . . .
Από το πρώτο μίλημα στον αγγελοκρουμό του.

Για τούτο αυτή είναι

Ήσυχη για τη γνώμη τους, αλλ’ όχι για τη Μοίρα,
Και μες στην τρίσβαθη ψυχή ο πόνος τής ’πλημμύρα,

Επειδή βλέπει τον εχθρόν άσπονδον, άπονον από το πολύ πείσμα, και καταλαβαίνει ότι αν το Έλεος έχυνε μες στα σπλάχνα του όλους τους θησαυρούς του, τούτοι

Τριαντάφυλλά ’ναι θεϊκά στην κόλαση πεσμένα.

13.
Μένουν οι Μάρτυρες με τα μάτια προσηλωμένα εις την ανατολή, να φέξη για νάβγουνε στο γιουρούσι, και η φοβερή αυγή,

Μνήσθητι, Κύριε ― είναι κοντά· Μνήσθητι, Κύριε ― εφάνη!

Επάψαν τα φιλιά στη γη . . . . . . . . . . . . . . . . .
Στα στήθια και στο πρόσωπο, στα χέρια και στα πόδια.

Μία φούχτα χώμα να κρατώ και να σωθώ μ’ εκείνο.

Ιδού, σεισμός και βροντισμός, κι’ εβάστουναν ακόμα,
Που ο κύκλος φθάνει ο φοβερός με τον αφρό στο στόμα,
Κι’ εσχίσθη αμέσως, κι’ έβαλε στης Μάνας τα ποδάρια
Της πείνας και του . . . . . τα λίγα απομεινάρια·
Τ’ απομεινάρια ανέγγιαγα και κατατρομασμένα,
Τα γόνατα και τα σπαθιά τα ματοκυλισμένα.

14.
Το μάτι μου έτρεχε ρονιά κι’ ομπρός του δεν εθώρα,
Κι’ έχασα αυτό το θεϊκό πρόσωπο για πολλή ώρα,
Π’ άστραψε γέλιο αθάνατο, παιγνίδι της χαράς του,
Στο φως της καλοσύνης του, στο φως της ομορφιάς του.

15.
Έχε όσες έχ’ η Ανατολή κι’ όσες ευχές η Δύση.

16.
Μ’ όλον που τότ’ ασάλευτος στο νου μ’ ο νιος εστήθη,
Κι’ είχε τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι στήθη.

17.
Κι’ άνθιζε μέσα μου η ζωή μ’ όλα τα πλούτια πόχει.

18.
Συχνά τα στήθια εκούρασα, ποτέ την καλοσύνη.

19.
Ο υιός σου κρίνος με δροσιά φεγγαροστολισμένος.

20.
Στον ύπνο της μουρμούριζε την κλάψα της τρυγόνας.

21.
Ανάξιε δούλε του Χριστού, κάτου τα γόνατά σου.

22.
Για κοίτα κει χάσμα σεισμού βαθιά στον τοίχο πέρα, Και βγαίνουν άνθια πλουμιστά και τρέμουν στον αέρα· Λούλουδα μύρια, που καλούν χρυσό μελισσολόι, Άσπρα, γαλάζια, κόκκινα, και κρύβουνε τη χλόη.

23.
Χιλιάδες ήχοι αμέτρητοι, πολύ βαθιά στη χτίση·
Η Ανατολή τ’ αρχίναγε κι’ ετέλειωνέ το η Δύση.
Κάποι από την Ανατολή κι’ από τη Δύση κάποι·
Κάθ’ ήχος είχε και χαρά, κάθε χαρά κι’ αγάπη.

24.
Κάνε σιμά κι’ είναι ψιλές, κάνε βαριές και πέρα,
Σαν του Μαϊού τες ευωδιές γιομόζαν τον αέρα.

25.
Η όψη ομπρός μου φαίνεται, και μες στη θάλασσ’ όχι,
Όμορφη ως είναι τ’ όνειρο μ’ όλα τα μάγια πόχει.

26.
Χρυσ’ όνειρο ηθέλησε το πέλαγο ν’ αφήση,
Το πέλαγο, που πάτουνε χωρίς να το συγχύση.

27.
Κι’ έφυγε το χρυσ’ όνειρο ως φεύγουν όλα τ’ άλλα.

28.
Ήταν με σένα τρεις χαρές στην πίκρα φυτρωμένες,
Όμως για μένα στη χαρά τρεις πίκρες ριζωμένες.

29.
Όλοι σαν ένας, ναι, χτυπούν, όμως εσύ σαν όλους.

30.
Του πόνου εστρέψαν οι πηγές από το σωθικό μου,
Έστρωσ’ ο νους, κι’ ανέβηκα πάλι στον εαυτό μου.

31.
Το γλυκό σπίτι της ζωής πούχε χαρά και δόξα.

32.
Παράπονο χαμός καιρού σ’ ό,τι κανείς κι’ α χάση.

33.
Χαρά στα μάτια μου να ιδώ τα πολυαγαπημένα,
Που μόδειξε σκληρ’ όνειρο στο σάβανο κλεισμένα.

34.
. . . . . . . . . . . . . . . . Και μετά βίας
Τί μόστειλες, χρυσοπηγή της Παντοδυναμίας;

35.
Έστρωσ’, εδέχθ’ η θάλασσα άντρες ριψοκινδύνους,
Κι’ εδέχθηκε στα βάθη τους τον ουρανό κι’ εκείνους.

36.
Πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα, τα μάτια της ψυχής μου.

37.
Οπούν’ ερμιά και σκοτεινιά και του θανάτου σπίτι.

38.
Το πολιορκούμενο Μεσολόγγι έχει τριγύρου χάντακα,
Πόφαγε κόκαλο πολύ του Τούρκου και τ’ Αράπη.

39.
Χθες πρωτοχάρηκε το φως και τον γλυκόν αέρα.

40.
Πάλι μου ξίπασε τ’ αυτί γλυκιάς φωνής αγέρας,
Κι’ έπλασε τ’ άστρο της νυχτός και τ’ άστρο της ημέρας.

41.
Ολίγο φως και μακρινό σε μέγα σκότος κι’ έρμο.

42.
Κι’ όπου η βουλή τους συφορά, κι’ όπου το πόδι χάρος.

43.
Σε βυθό πέφτει από βυθό ως που δεν ήταν άλλος·
Εκείθ’ εβγήκε ανίκητος.

44.
Φως που πατεί χαρούμενο τον Άδη και το χάρο.

45.
Ο αριθμός του εχθρού,
Τόσ’ άστρα δεν εγνώρισεν ο τρίσβαθος αιθέρας.

46.
Η Ελπίδα περνάει από φριχτήν ερημία με
Τα χρυσοπράσινα φτερά γιομάτα λουλουδάκια.

47.
Χάνονται τ’ άνθη τα πολλά, πούχ’ άσπρα με τα φύλλα.

48.
Για να μου ξεμυστηρευθή τα αινίγματα τα θεία.

49.
Σ’ ελέγχ’ η πέτρα που κρατείς και κλει φωνή κι’ αυτήνη.

50.
Μες στ’ άγιο Βήμα της ψυχής.

51.
Η δύναμή σου πέλαγο κι’ η θέλησή μου βράχος.

52.
Στον κόσμο τούτον χύνεται και σ’ άλλους κόσμους φθάνει.

53.
Με φουσκωμένα τα πανιά περήφανα κι’ ωραία.

54.
Πολλοί ’ν’ οι δρόμοι πόχει ο νους.

55.
Η βοή του εχθρικού στρατόπεδου παρομοιάζεται με τον άνεμο,
Οπού περνάει το πέλαγο και κόβεται στο βράχο.

56.
Και το τριφύλλι εχόρτασε και το περιπλοκάδι,
Κι’ εχόρευε κι’ εβέλαζε στο φουντωτό λιβάδι.

57.
Ω γη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ο Ουρανός σε προσκαλεί κι’ η Κόλαση βρυχίζει.

58.
Και με το ρούχο ολόμαυρο σαν του λαγού το αίμα.

59.
Και τες ατάραχες πνοές τες πολυαγαπημένες.

60.
Οι Έλληνες, με την ελπίδα να φθάση ο φιλικός στόλος, κοιτάζουν τον μακρινό ξάστερον ορίζοντα κι’ εύχονται
Να θόλωνε στα μάτια τους με κάτι που προβαίνει.

61.
Κι’ επότισέ μου την ψυχή που χόρτασεν αμέσως.

The Architect Dimitris Pikionis by Zissimos Lorenzatos Part 3

At any event, it is man who is lost. The same is true today, when, having gone to the other extreme of the individual who does not see fit to become a member of the human race, we pursue the equal abstraction of humanity, and in fighting to save humanity savagely hack the human being to pieces. A mere glance at the mass myths of our times is sufficient to convince us of our everyday mistakes from which we never learn. In both cases, whether under the flag of the individual or the banner of humanity, it is always man who disappears or is mutilated: now with the sword of Gog, now with the axe of Magog. The middle way: man is a creature of the middle. He follows Heraclitus' path without return, descending the uphill slope and climbing the downhill slope, dying in life and living in death, "immortal mortals, mortal immortals". Such men do not surrender to abstract ideas, to the empty creed of the individual, to the salvation (salvation by the Devil?) of humanity by force. They will not run aground on the reefs of ephemeral philosophers or false prophets. As Pikionis puts it, they stand "on the fiery ground of reality" (ibid.). 

God placed man at the centre of creation, "a second world, a small world within a greater", according to St John Damascene, one of Pikionis' spiritual guides, and made him "…king of all things upon earth, ruled himself from above; earthly and heavenly, transient and immortal". 

Pikionis found such people in the highest or official forms of each great art whose monuments he studied, but he also discovered them in unofficial or eternal art, in art's most humble form, the vernacular. Official art shows us man as king by virtue of his mind, while vernacular art shows us him as king by virtue of his instinct. Both forms are always present in cultures which have a common spiritual background or a shared faith - that is, cultures which presuppose what Pikionis called a "human set" or "life set", where all "the partial truths are interlinked and all stem from the depths, from the essence of that set" (ibid.). I have called vernacular art 'eternal' because although official art often comes to a halt or disappears, the vernacularis never lost. In these two manifestations of art, Pikionis saw the spirituality of man in actu. Indeed, he displayed particular care and kindly interest in the most humble form of art, the vernacular, which he saw as the mother and wet-nurse of all other art, whether small, moderate or great, which he viewed as holding the keys to truth and necessity, and which he believed was the perennial fount of all physical and metaphysical teachings. The sweet-tongued teacher could become relentless when recalling our culture to order or reprimanding it; most of the architectural works of that culture, which sprang up in this country at a far remove from the ancestral heritage (that which can still be drawn on creatively, not that which is exhausted) and from the hard school of self-knowledge, were sweepingly condemned by Pikionis as "desk work", as "doodles in pencil on paper, transplanted into this sacred earth of ours" (ibid.). 

Pikionis had strict words of instruction for prospective sophists, and even for his chosen disciples: "You will never find great art up in the mountains or in the villages, nor will you find art which is always outstandingly beautiful. But it will always be absolutely natural - that is, true - and it will always be the gift of God, and so just as nature is not always full of beauty, so the natural life is not an unmixed blessing. That is the way it is, and you have to conform with it; if you cannot, that is because your body or your mind is sick" (ibid.) 

Pikionis based his particular preference for art in its vernacular form on necessity: as a thinker of strong constitution, he never indulged in ill-timed nostalgia for the past or in catatonic leanings towards lyricism, in whatever foundering form. And that necessity, which emerged in Greece right from the start, was as described below. 

As soon as the Greeks raised their heads from slavery and looked around themselves, it was immediately apparent that only unofficial or eternal art, art in its humblest, vernacular form, had stood by them and helped them throughout their lengthy spell of death in life, Calvos' "centuries of night". In its much-scorned forms, it had preserved - together with more than a few proud remnants of earlier ages - the lares et penates of the nation of the Greeks (as natural models) and of the human race (as metaphysical content). No art in its official and higher form was created during this period, all such potential had been locked away centuries before, and the seed of life had lodged in the simplified patterns of folk wisdom or in the art which, as Pikionis puts it, is art "thanks rather to the absence of art than to its presence" (ibid.). 

Of course, art in its higher or official form was present during that period in the great wall paintings of certain monasteries - Mt Athos, Meteora - and such art was a continuation of Byzantine art, but in a covert, unofficial, confined manner- intra muros, we might say. Roughly speaking, the trajectory of those travelling masters, based on Crete (which the Turks took from the Venetians in 1669), crossed the firmament from 1453 to 1700. It was an exception. It was a comforting, but falling, star. And the rule remains that, as we know, the Greeks were unable within the boundaries of the Ottoman Empire to build or repair their churches unless they had permission, and then only in purely Christian areas. Still less can we speak of imperial art (without an empire), of even state art (without a state), of palace art (without a palace) or of metropolitan art (without a metropolis). 

Driven by necessity, then, Pikionis devoted his attention to Greek vernacular art, just as Solomos - for the same reason - had devoted his attention to the vernacular language. Pikionis was among the first in his field to realise that the start had to be made at the bottom, among the foundations, with what had been preserved and handed down in a living manner and was there to be seen, and that the unshakeable creative basis on which we are compelled to stand if we wish to produce viable art is none other that the double-headed tradition (spirit and letter, metaphysical and physical) that the wise and nameless people has preserved intact down to the present. Only necessity bestows true freedom; licence and arbitrariness forge man's bonds. Pikionis had this to say of the life (and art) of the people: "That life is so full of the necessary and useful that there is no room for the arbitrary or the superfluous" (ibid.). And he concludes with a reference to the world of architecture, once more guided by Solomos: "The people, which handed down its words to authors, bestows these shapes upon us, as words in our plastic language" (ibid.). 

Pikionis wished to speak the language of architecture. And he spoke it, as Solomos spoke the language of poetry. Both of them drew on the words or the shapes of the people. And they spoke. Others merely stammer. 

The Architect Dimitris Pikionis by Zissimos Lorenzatos Part 2

For Pikionis, the world revealed hidden things. And as he had learned from Solomos, the eye of his soul was constantly alert, as he himself put it, "to the revelation of the world of the mind concealed in nature"(The Dishonour of Gaea). 

In order to perceive the world of the mind in the world and the materials of the world, which he so loved, Pikionis had to employ 'the inner eye' a term that crops up frequently in his writings. He took the phrase from a poem by Sikelianos --the lessons of Solomos recorded in abbreviated form-- and added to it intellectual hearing, touch, taste, and smell"(ibid). 

Pikionis needed those senses to be spiritual, so that he would lose nothing of their incalculable, immeasurable or invisible side --in other words, those aspects of them which conveyed the spiritual or were qualitative. Once when he was brought a tray of food in hospital, he turned his head away and said to his family, "The food isn't symmetrical". He saw everywhere in the world that which we do not see: he saw the spirit shaping the world He saw qualities as we see before us "an ironclad bulldozer or a harbour quay", and as we are capable of stumbling only over corporeal or solid matter, so he stumbled over the incorporeal, the spirit of matter, that which for most people does not exist. 

For example, we may smile when we read in the Gospels that the spirit in human form (Christ) walked on the water but did not sink. Pikionis smiles at our smile. 

He could understand nothing in the world other than in terms of the mental power that holds the cosmos together; otherwise, the relationship did not function. And if this relationship, this exchange or correspondence between the Creator and creation, were interrupted for a moment, or if he imagined its non existence, as many of us do, the whole world would disappear for him, or it would sink forthwith into incoherence and chaos, into complete and global paranoia. 

This is how he understood the venerable art of architecture, too. The real builder 'imitates' God when he builds: he breathes life into the clay. Without that bond all buildings are shallow, no matter how deep their foundations or how high their walls. Pikionis emphasised the divinely instructed relationship of the builder, or this spiritual exchange, and he often repeated the line from the song of degrees in the Psalrns "Except the Lord build the house, they labour in vain that build it". 

What would the meaning of such a statement have been for early man? This saying conveys a danger: to erect a building is to confine within it a sacred power. Outside insecurity rules, and space is at the mercy of powers of all kinds. To build, then, is a dangerous act and the structure needs to be erected in a suitable place, in a suitable manner, with the correct orientation and the correct sanctification (a custom continued in Greece today, with the priest's blessing on the new house). 

Pikionis never forgot the spiritual and enlightened origins of the builder's craft. He knew that the force of man is irrevocably darkened when that inner spiritual light is absent -the light, which unites man not only with his Creator but also with all the other creatures and with creation itself. Pikionis was afraid that we might exchange the face for the mask, once and for all. 

"Truly", he wrote, "we have placed the humble kingdom of the individual higher than the eternal kingdom of mankind" (Greek Vernacular Art and Us). In the arts in particular, the human face is transformed into a mask full of strange fancies and individual caprices (what we approvingly call 'originality') when that inner spiritual light is absent and cannot shine out over the thousands of nameless craftsmen of the great spiritual traditions - those we admire and study today - and man will never have the good fortune to become man: he will remain an individual. The craftsman never emerges from his individual confines to express, in the community, his own section of the general vision, which belongs to a universe faith. When he does so, what Pikionis calls 'the humble kingdom of the individual' takes the place of ''the eternal kingdom of mankind", the mask replaces the face, and Heraclitus' "common speech" is elbowed aside to be supplanted by the whims or individual beliefs of each of us. Faith grows numb, and the limbs of doubt stir once more. Cohesion is lost, together with difficult concord, and disintegration and facile discord begin. Our minds, rather than being 'as one; are 'divided'. Rather than advancing together and, under a shared roof, each of us being responsible for himself - a determinism which all the universes and all the great civilisations have obeyed in the monuments they left us, fixed or mobile - we each take our own course and, like dead celestial bodies, fall out of orbit and stray aimlessly through the void of individualism. 

The Architect Dimitris Pikionis by Zissimos Lorenzatos Part 1

[DIMITRIS PIKIONIS 1887 - 1968, Bastas-Plessas Publications; Athens 1994.]


I shall attempt to say, very briefly, why this country is a poorer place without Pikionis.
Today, when the wheel of Greece - to put it metaphorically - has lost almost all its spokes or spindles and has retreated to the centre, to the hub of the wheel, the difficulties of self-knowledge and the development, on that self-knowledge, of a new culture have multiplied to such an extent that it is not only the chimaera that slips through our hands (that, after all, is its purpose) - so, too, does the realisation of any such prospect. This cannot be a very good sign, though it is not necessarily a cause for despair. 

Those who have attempted not only to obtain this self-knowledge but also to proceed to produce works that we can use, as signposts along the road to the new culture should be seen as our fathers. We should know that they keep upright the tree upon which we rest for support, and which has never yet fallen. Who knows: perhaps in a time of great drought, when we will have no expectations from any sources and when the branches or leaves of the tree will be tattered and deserving only of our pity, those roots - which we thought shrivelled - will manage to drag up from the bowels of the earth the few drops of water which will save the tree from withering and death. One of those fathers, or one of those roots, will be Pikionis in the case of this country. 

When the huge tidal wave of 1922 cast all the Greeks of the east with their wives and children - as shipwrecked mariners on the rocks of Greece, Pikionis raised the burden, not only mentally but also physically, since it was from among the refugees that - almost symbolically, one might say - he chose his life's companion. Exactly a hundred years earlier, in 1822, a smaller but no less tragic wave of refugees had washed his forefathers up from the ruin of Chios in Syra. The merchants and sailors of Chios transformed the Syra of the 19th century into the leading Greek port, and later the Greek state, in recognition o f what the Chiots had done there, allowed them to settle in Piraeus, where Dimitris Pikionis was born in 1887. 

Pikionis writes: "Someone has said, quite correctly, that the future of the Greek nation will depend on how responsibly it occupies its position between East and West. I would add that it also depends on whether we can properly combine contradictory currents into a new form ". And he concludes, typically, "But it will be enough to say here that I am a man of the East" (Autobiographical Notes). With the Asia Minor disaster, Greece retreated to the hub of the wheel. This retreat brought with it a boon: contrition and contemplation. It was there that Pikionis experienced the difficulties of self-knowledge, and to the extent to which he managed to overcome some of them he was able to produce a certain number of works.


Pikionis knew as well as the rest of us that we have to live in a machine-dominated world and that there are both real and artificial needs: he did not have his head in the clouds. Despite what many people imagine, he did not lack a firm grounding. He immediately distinguished between real and artificial needs. His buildings are testimony to that. The works, which Pikionis put together, house or receive eternal man, but in his modern technological guise. But they betray none of the things that modern man has really gained in his attempt to make his life easier in the material sense. The works of Pikionis incorporate all the real conquests of modern man; he discards none of the things that could relieve us practically or quantitavely. The difference was that Pikionis, like the true builder that he was, loved the world --matter and material-- so as to guide or complete it and end with the spirit and matters spiritual. He knew that the bread was sacred, but he takes good care to tell us that that "man shall not live by bread alone", leading us mortals to a total --rather than a partial or fragmentary-- reality. 

This was the difference between him and most modern architects, and between him and the rest of us. This was what distinguished him from those who believe that the world has only one aspect, the quantitative and material aspect that, which can be judged, measured and recorded in statistics, that which can be seen by the physical eye. Ultimately, he encountered the spirit by studying matter. And his strength or gift ennobled all the materials on which he laid his hand. 

Fr. Nikolaos Loudovikos on N.G. Pentzikis

If I were asked, however, for a contemporary example of this ecclesiology of language, I would have no hesitation in mentioning the work of the novelist Nikos Gabriel Pentzikis.  In this work (which our academic theology in Greece sadly has difficulty in accepting) a fully subjective and concretely catholic—I would say pragmaticological— language, which shelters within it the whole of the experience of beings in Christ calling for participation in his language-bearing ecclesial community of intentions, is present on almost every page.  On the theological level, moreover, of the topic we are discussing, Pentzikis’ book, Πρὸς Ἐκκλησιασμό, I would be so bold as to say, is a patristic work that far surpasses the limited spiritual perspective of much of the academic theological work of the last century.

…It is worth devoting some time to reading Pentzikis’ book Πρὸς Ἐκκλησιασμό.  It is one of the most anti-scholastic ecclesiological “treatises” that has been written since Gogol’s analogous treatise.  It is a text that does not define the church but presents it, like a salvific bloom of the Spirit growing Christomorphically out of things, places, feelings, beings, relationships, in and through language.  We find then, in Pentzikis, that it is the living adventure of the corporeal and linguistic dialogical appropriation of the Church-in-her-making and not abstract private thinking that animates these writings.

Church in the Making.  pgs. 246 & 248

George Seferis on Makriyannis and Writing

Now, I should like to end this brief account with a man who has always been dear to me; he has supported me in difficult hours, when all hope seemed gone. He is an extreme case of contrasts, even in my country. He is not an intellectual. But the intellect thrown back upon itself sometimes needs freshness, like the dead who needed fresh blood before answering Ulysses. At the age of thirty-five he learned to read and write a little in order to record, so he said, what he had seen during the war of independence, in which he had taken a very active part. His name is Ioannis Makriyannis. I compare him to one of those old olive trees in our country which were shaped by the elements and which can, I believe, teach a man wisdom. He, too, was shaped by human elements, by many generations of human souls. He was born near the end of the eighteenth century on the Greek mainland near Delphi. He tells us how his poor mother, while she was gathering fire wood, was seized by labor pains and gave birth to him in a forest. He was not a poet, but song was in him, as it has always been in the soul of the common people. When a foreigner, a Frenchman, visited him, he invited him for a meal; he tells us, «My guest wanted to hear some of our songs, so I invented some for him.» He had a singular talent for expression; his writing resembles a wall built stone by stone; all his words perform their function and have their roots; sometimes there is something Homeric in their movement. No other man has taught me more how to write prose. He disliked the false pretenses of rhetoric. In a moment of anger he exclaimed, «You have appointed a new commander to the citadel of Corinth - a pedant. His name was Achilles, and in hearing the name you thought that it was the famous Achilles and that the name was going to fight. But a name never fights; what fights is valor, love of one's country, and virtue.» But at the same time one perceives his love for the ancient heritage, when he said to soldiers who were about to sell two statues to foreigners: «Even if they pay you ten thousand thalers, don't let the statues leave our soil. It is for them that we fought.» Considering that the war had left many scars on the body of this man, one may rightly conclude that these words carried some weight. Toward the end of his life his fate became tragic. His wounds caused him intolerable pain. He was persecuted, thrown into prison, tried, and condemned. In his despair he wrote letters to God. «And You don't hear us, You don't see us.» That was the end. Makriyannis died in the middle of the last century. His memoirs were deciphered and published in 1907. It took many more years for the young to realize his true stature.